شاه عباس به دلیل مشکلات سیاسی و موقعیت جغرافیایی اصفهان، پایتخت خود را از قزوین به اصفهان منتقل کرده و معماری میدان نقش جهان شکل می گیرد
میدان نقش جهان همچنین معروف با نام تاریخی میدان شاه و پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران با نام رسمی میدان امام، میدان مرکزی شهر اصفهاناست که در قلب مجموعه تاریخی نقش جهان قرار دارد.
بناهای تاریخی موجود در چهار طرف میدان نقش جهان شامل عالیقاپو، مسجد شاه (اصفهان)، مسجد شیخ لطفالله و سردر قیصریه است. علاوه بر این بناها دویست حجره دو طبقه پیرامون میدان واقع شدهاست که عموماً جایگاه عرضهٔ صنایع دستی اصفهان میباشند.
میدان نقش جهان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ به شماره ۱۰۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در اردیبهشت ۱۳۵۸ به شماره ۱۱۵ جزء نخستین آثار ایرانی بود که بهعنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسید.
ویژگیها و مختصات
میدان نقش جهان، میدانی مستطیل شکل درازای ۵۶۰ متر و پهنای ۱۶۰ متر (طول ۴۴۰ قدم و عرض ۱۶۰ قدم) در مرکز شهر اصفهان است.
پیرامون میدان دویست حجره دو طبقه قرار دارد. افزون بر آن چهار بنای عالیقاپو، مسجد شاه، مسجد شیخ لطفالله و سردر قیصریه نیز در میانه چهار ضلع این مستطیل ساخته شدهاند.
تاریخچه
پیش از آنکه شهر اصفهان به پایتختی ایران صفوی برگزیده شود در محل این میدان باغی گسترده و وسیع وجود داشتهاست بنام «نقش جهان». این باغ همچنین محل استقرار ساختمانهای دولتی و کاخ فرمانروایان تیموری و آققویونلوها بود. در آن زمان بخش میْدانی باغ، «درب کوشک» نام داشت. این بخش در ضلع غربی میدان نقش جهان امروزی و در محل ساخت کاخ عالی قاپو قرار داشتهاست.[۸][۹]
در دوران سلجوقیان، دست کم بخشی از باغ نقش جهان بنام به میدان «کوشک» بودهاست. دستگیری برکیارق از سوی برادرش محمود در این میدان رخ دادهاست.[۱۰] همچنین میدان کوشک، جایگاه اعدام محکومان به اعدام و برگزاری برخی از آیینهای رسمی همچون جشن نوروز بودهاست.[۱۱][۱۲]
از ابتدای سلطنت شاه عباس اول، سطح میدان در اندازه بسیار بزرگتر از میدان کوشک سابق تسطیح شده و بارها آیین چراغانی وآتشبازی در آن برپا شدهاست.[۱۱][۱۲] منابع گوناگون، بنای به شکل فعلی را در دوره سلطنت شاه عباس اول و به سال ۱۰۱۱ قمری دانستهاند.[۱۳][۱۴] به ادعای خبرگزاری فارس به نقل از سرپرست هیئت حفاری و شناسایی صاحبالامر تبریز احتمال دارد که در بنای این میدان از نقشهٔ میدان حسن پادشاه در تبریز (که توسط همین هیئت در حال حفاری و کشف است) استفاده شده باشد.[۱۵]استاد محمدرضا و استاد علیاکبر اصفهانی، نام دو تن از معمارانی است که میدان را طرحریزی نموده و آن را به شکل فعلی بنا نهادهاند. نام این دو معمار بر سردر بناهای پیرامونی میدان به چشم میخورد.[۹]
فکر تاریخ کرد راغب و گفت | شد در کعبه در صفاهان باز |
با محاسبهٔ حروف ابجد مصراع دوم این شعر تاریخ اتمام ساخت (۱۰۴۶ قمری معادل ۱۰۱۵ شمسی و ۱۶۳۶ میلادی) به دست میآید. در طول دوران ساخت میدان و پس از آن در سراسر دوران صفویه، میدان زنده و فعال بوده، لیکن در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، به تدریج از رسیدگی به میدان خودداری شدهاست. در ایام سلطنت شاه سلطان حسین، جویهای آب به تدریج راکد شده و آخرین درختان باقیمانده از درختانی که شاه عباس به دست خود کاشته بود، خشکیدهاند.[۱۶]
در دوره قاجار، این میدان نیز مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بیتوجهی قرار گرفت. بخشهایی از میدان در طول دوران آشفتگی ایران از حملهاشرف افغان تا استقرار حکومت قاجاریه، تخریب گردید. بخشهایی نیز از جمله عمارت نقارهخانه در دوره قاجار از میان رفت.[۱۷] از زمان حکومت رضا شاهتا امروز، کار مرمت و بازسازی این ابنیه بطور مداوم ادامه دارد.[۱۸]
ابنیه پیرامونی
در پیرامون میدان، مشهورترین و عظیمترین بناهای تاریخی اصفهان مانند مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه (در ضلع جنوبی)، مسجد شیخ لطفالله(در ضلع شرقی)، عمارت عالیقاپو (در ضلع غربی) و سردر قیصریه (در ضلع شمالی) ساخته شدهاست. اطراف میدان را چهار بازار بزرگ احاطه کردهاند. عایدات چهار بازار اطراف میدان، در سال ۱۰۱۷ قمری وقف چهارده معصوم شدهاست.[۱۹] ولی قلی شاملو در کتاب قصص الخاقانی مینویسد که شاه عباس در سال ۱۰۱۴ بازار دور میدان نقش جهان اصفهان، کاروانسرای بزرگ آنجا، بنای قصیریه، و حمام شاهی را وقف سادات مدینه و به خصوص برای هزینه ازدواج دختران و پسران سید این شهر کردهاست.[۲۰] همزیستی ابنیه تجاری با ساختمانهای حکومتی و مذهبی و همچنین وجود قدیمیترین دروازه بازی چوگان جهان در میانه میدان از جاذبههای معماری میدان است.[۲۱][۲۲]
مسجد امام
این مسجد، مهمترین مسجدی است که از دوره صفویان در ایران برجای ماندهاست.[۲۳] کار ساخت این مسجد در سال ۱۰۲۰ هجری قمری آغاز شده و تزئینات نهایی آن در زمان شاه سلیمان به سال ۱۰۴۷ ه.ق. (معادل ۱۶۱۲ میلادی الی ۱۶۳۰ م.[۲۴]) پایان رسیدهاست. معمار این مسجد استاد علی اکبر اصفهانی و کتیبه سر در آن به خط علیرضا عباسی است. علاوه بر آن کتیبههای دیگری به خط عبدالباقی تبریزی و محمدرضا امامی در جای جای مسجد وجود دارد.[۲۵] ارتفاع گنبد این مسجد ۵۲ متر، ارتفاع منارههای اصلی ۴۸ متر و ارتفاع منارههای ورودی ۴۲ متر است.[۲۵][۲۶] از ویژگیهای این مسجد کاشیکاری بسیار زیبا و هنرمندانه، رابطه معماری و بصری مسجد و منارههای چهارگانه آن با میدان، نابرابری محور میدان با قبله و تصحیح آن در دهلیزهای ورودی و بازتاب صدا در زیر گنبد مسجد است.[۲۵][۲۷] این مسجد در گذشته به نامهای مسجد مهدی، مسجد جامع، مسجد سلطانی، مسجد شاهی، جامع کبیر عباسی و مسجد شاه معروف بوده و امروزه مسجد امام نامیده میشود.[۲۵][۲۸][۲۹]
سر در قیصریه
سردر قیصریه بنایی است در ورودی اصلی بازار بزرگ اصفهان. این بنا در گذشته نهچندان دور دارای سه طبقه[۳۰] و اکنون دارای دو طبقهاست. طبقه سوم آن که تخریب شده، نقارهخانه را تشکیل میدادهاست که در آن با صدای موسیقی، اوقات روز را اعلام میکردهاند. این سر در به بازار بزرگ اصفهان باز میشود و در گذشته راه اصلی بازار اصفهان بودهاست.[۳۱][۳۲] سردر قیصریه شامل چهار درب فرعی، یک دروازه اصلی و یک حوض بوده که حوض آن حدود دهه ۱۳۴۰ شمسی به باغچه تبدیل شد ولی اکنون احیا شدهاست.[۳۰][۳۳] علت نامگذاری این بنا، شباهت آن به یکی از بناهای شهر قیصریه بودهاست. بر بالای سردر، نقاشیهایی به قلم رضا عباسی به چشم میخورد. ناقوس دیر هرمز و همچنین ساعت موجود در قلعه پرتغالیهای جزیره هرمز، (به قطر حدود ۸۰ سانتیمتر) پس از فتح آن جزیره به اصفهان آورده شد و در بالای این سردر نصب شد.[۳۱][۳۴]
عالی قاپو
کاخ عالیقاپو در ضلع غربی میدان در ۶ طبقه و به زیربنای حدود ۱۸۰۰ مترمربع، احداث شدهاست. ارتفاع نهایی این کاخ از سطح میدان ۳۴ متر بوده و در هر طبقه تزئینات هنری خاص خود را دارد. از خصوصیات بارز این بنا وجود خاصیت واکنش صوت و صدا در محل ورودی، تالار پذیرایی بسیار زیبا، تالار اصلی موسیقی و ۵۳ اتاق به منظور استفاده جهت اتاق نشیمن، اتاق جلسه، دولتخانه و محل استقرار سفرا و میهمانان است. سازه بنا برپایه دیوارهای باربر و تیرها و ستونهای چوبی استوار است.[۳۵][۳۶]
برخی کارشناسان نظیر آندره گدار و لطفالله هنرفر براساس نظر اسکندربیک منشی (که در کتاب عالمآرای عباسی منعکس شده) اعتقاد دارند که این بنا شالودهای تیموری دارد و در مقابل کارشناسانی مانند اوژنیو گالدیری طرفدار نظریه جدیدالاحداث بودن کل بنا هستند. شاهعباس به منظور قداست بخشیدن به کاخ عالیقاپو، دری از درهای رواق مرقد علی را که با دری نو جایگزین شده بود، برای مدخل ورودی استفاده نمود.[۳۷] در زمان سلطنت شاه عباس، در این باغ محلی وجود داشته که بستخانه نامیده میشده و مقروضین و محکومین و مجرمین، تا زمانی که میتوانستند با هزینه شخصی در آن مکان بمانند از مجازات مصون بودند.[۳۸]
مسجد شیخ لطفالله
مسجد شیخ لطفالله یکی از بناهای پیرامونی میدان است که به عنوان مسجد اختصاصی شاه عباس بکار میرفته[۳۹] این مسجد به دستور شاه عباس ساخته شدهاست و تامارا سون (به انگلیسی: Tamara sonn) آن را به عنوان یکی از زیباترین بناهای مذهبی دنیا عنوان میکند.[۴۰] این بنا در سمت مشرق میدان قرار دارد. این مسجد در دوره قاجار به شدت تخریب شد و در زمان رضا شاه بازسازی گردید.[۴۱] کاشیکاری فعلی پوشش بیرونی آن مربوط به سال ۱۳۱۵ شمسی است. گنبد این بنا ۳۲ متر ارتفاع داشته و ساخت آن ۱۷ سال به طول انجامیدهاست.[۴۲] تفاوت این بنا با سایر مساجد دوره صفوی این است که مسجد شیخ لطفالله دارای صحن نیست و مناره نیز ندارد.[۴۳] سردر مسجد به قلم ثلث علیرضا عباسیخوشنویس معروف صفوی مزین است.[۴۴]
ابنیه تخریب شده
غیر از ابنیهای که اکنون موجودند، یادبودهای دیگری نیز در میدان نقش جهان وجود داشته که به تدریج کابرد خود را از دست داده و از میان رفتهاند. سرستونهای مرمرین که احتمالاً از تخت جمشید شیراز به اصفهان آمده بودند (امروزه یکی به چهلستون منتقل شده و دیگری در موزه ایران باستانتهران قرار دارد)، ۱۱۰ عراده توپ اسپانیایی (غنیمت فتح جزیره هرمز به وسیله امام قلی خان)، میله قپق به ارتفاع چهل متر در مرکز میدان (که امروزه به کلی از میان رفتهاست) و نیز بنایی که ساعتی اروپایی در آن نصب شده بوده از آنجملهاند.[۷] همچنین در مجاورت مسجد شیخ لطفالله، مدرسهای به نام مدرسه خواجهملک (بعدها مدرسه شیخ لطفالله) وجود داشته که در زمان قاجاریه از میان رفتهاست.[۴۵]
